S’aritmètica de su dèvidu pùblicu.

Su Giudicadu de Turres teniat unu problema de dèvidu pùblicu. S’annu fiat agabbadu in malas, cun unu PIB (Produtu Internu Brutu) de 5 milliardos de francos turritanos e su dèvidu pùblicu lòmpidu a 6 milliardos. Sa resone dèvidu/PIB (dèvidu subra de PIB) fiat duncas de 6/5=1,2, est a nàrrere su dèvidu fiat a su 120% de su PIB.

Bos seis giai pèrdidos? Iscureddos, non nde faghedas contu, bos dat cara isse.

Sos Turritanos, pòpulu de cultura antiga, bi teniant a onorare s’unidade.

Ite ais cumpresu?

No, no s’unidade polìtica, non fiat gente gasi castigada de s’aunire cun sos bighinos issoro, mescamente cun cuddu imbarratzu de Arbarè. Nono, petzi unu continente a ghia belga (cun totu su respetu) podet crèere chi “unidos si binchet”! E sos Turritanos, in s’istòria seculare issoro, aiant giai bidu sa derruta de s’Unione Europea. Si no est chi non l’aiant cumpresa bene bene. Beru est chi non teniant una figura pretzisa de su sentidu de su faeddu “unidade” in polìtica, chi est prus o mancu ite càpitat cando una perca si arratzat cun unu lutzu. Issos sighiant a venerare s’unidade matemàtica, su nùmeru unu: 1. A sa prus segura un’erèntzia antiga de sos pitagòricos, sa Mònade, sa gènesi de ogni cosa…

Comente si siat, a issos, custa cosa chi sa resone dèvidu/PIB esseret 1,2 in logu de 1 los anneaiat meda, ma meda a beru. E tando detzideint de mediare acarende su problema che òmines.

Immaginade·bos su consìgiu de sos ministros turritanos.

«Diamus dèvere pigare s’esempru dae Arbarè! Mirade: antis annu sa resone dèvidu/PIB issoro fiat s’80%. Ma minimende s’ispesa sunt resessidos a nche lu fàghere falare a su 75%, e totu in un’annu ebbia. Austeridade bi cheret! E Rigore! Su bilantzu nostru est in paridade: bastat petzi un’isfortzigheddu. Reduimus sos dissipos e giumpamus·nche·lu in subraprus! De custa manera su dèvidu at a falare, e sa resone a su PIB at a arribare a sos 5/5, chi est una de sas maicantas maneras de espressare sa Mònade Santa: 5/5 = 1.

E comente si siat, ca s’austeridade rechedet sa temperàntzia de sa caridade cristiana, proponimus chi si intachet unu milliardu de francos de ispesa, sena crèschere sas tassas. Chi posca est pretzisu pretzisu su chi ant fatu in Arbarè».

Bantu mannu e tzocos de manos dae totu sos presentes.

Andant e segant. Su pòpulu murmutat, ma sa risposta est bella chi aprontada: lu bolet sa Mònade. E si lu bolet sa Mònade, tue si ses contràriu ses unu mona.

Un’annu a pustis.

Arribat isalenadu su guvernante de su Bancu Tzentrale Turritanu (su BTT), cun sa ùrtimas istatìsticas de sa resone dèvidu/PIB. Su consìgiu de sos ministros, bellu afidadu, arreat de ischire cale est su resurtadu de sa manovra, ma s’afuscu in cara de su guvernante de su BTT non est cosa de mascare.

«E tando su guvernante, nos neret, nos contet, sos datos: tenimus sa Mònade? Semus falados a su 100%?».

«Bè Bè, a narrer sa beridade sas cosas sunt andadas in manera pagu pagu diferente».

«Eh, nos lu podimus pensare custu, s’errore istatìsticu, sos retardos in s’ativatzione de sas polìticas, carchi resistèntzia a sa santa austeridade dae gente sena cussèntzia, ma in fines, nois amus segadu, e sa resone, si no est bene bene a su 100%, nch’at a èssere falada a su nessi a su 105%, a su 106%? No est chi semus a mancu de Arbarè, dia nàrrere!».

«Bè Bè’, a narrer su beru sas cosas sunt andadas in manera pagu pagu contràrias (n.d.r. sa dilichesa): sos ùrtimos datos narant belle unu 125%».

«Iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiite!? Ma tando sa resone est crèschida de 5 puntos, dae 120 a 125? Ma nois amus segadu, mutzadu, isfindigadu!».

«Emmo emmo, ma, tantu pro nàrrere, nch’at unu problemeddu tècnicu. Mirade, su fatu est chi s’ispesa pùblica intrat pro definitzione in su contu de su PIB. Nois semus in un’economia de mercadu, e custu cheret nàrrere chi su balore de sa produtzione est uguale a su balore de s’ispesa pro comporare sos benes produidos, chi, a bia sua, est uguale a sa summa de sos rèdditos chi pigat chie cuddos benes los at produidos. Da la connoschides (beru chi la connoschides?) cussa identidade famada:

Y = C + G + I + NX.

Su PIB ,Y, sa summa de sos rèdditos (est a nàrrere su balore de sa produtzione fata) est uguale a sa summa de sas ispesas pro sos consumos privados, C, pro sos consumos pùblicos, G, pro su fràigu de capitale firmu, I, e pro s’esportatzione neta, NX.

Pensade·bi, no est gasi dificultosu:

si nemos diat ispèndere, si nemos diat comporare prus nudda, tando nemos at balangiare prus cosa, e non bi diat èssere perunu sentidu a produire.

Eh l’isco, est tropu simpre pro chi lu cumprendeis. Ma resignade·bos: sa realtade est simpre! Bos tocat de peleare unu pagu.

E est pro custu chi su totale produtu-rèdditu cumbinat cun su totale de sas ispesas de sas famìllias (C), de s’Istadu (G), de sas siendas (I) e foranas (NX). Como, bois ais minimadu G de una unidade, seghende tantos gastos e carchi istipèndiu, e ais fatu bene de seguru: de custa manera su bilantzu pùblicu, chi fiat in paris, est andadu in subraprus de una unidade, est a nàrrere chi s’Istadu at aorradu, e cun sos rispàrmios suos at minimadu su dèvidu dae 6 a 5.

Petzi ca, a dolu mannu… pro curpa de sos intacos fintzas su PIB est faladu, dae 5 a 4. Si narat retzessione, furriada in segus, da l’ischides (l’ischides?).

E su resurtadu est chi mentras antis annu sa resone nostra dèvidu/PIB fiat de 6/5 = 120%, oe est de 5/4 = 125%».

«Ma comente est possìbile? Fintzas Arbarè fiat in paris de bilantzu, si nch’est posta in subraprus de unu milliardu, e sa resone dèvidu/PIB est falada.! Forsis chi in Arbarè s’ispesa pùblica non intrat in su contu de su PIB? Ite ant afarsadu sos contos? No est chi si sunt bortados a sa GS issos puru?». (n.d.r.: no, non cussa GS de sos supermercados)

«Nono, nono, sa contabilidade natzionale est sa pròpia pro totus, e si cherimus fintzas s’aritmètica. Eh da l’isco chi bois la giuliades matemàtica, ma tenide in contu chi inoghe semus chistionende de aritmètica, de cosas chi giughides totu cantos (fintzas chie est leghende!), chi ais imparadu in s’iscola elementare, chi impitades in su fitianu cun ballàntzia, ma chi, a dinco si comintzat a faeddare de nùmeros de economia, ponides a una banda, antzias nche las bogades de su totu, che cando chi movidas dae su fundamentu chi est cosa chi non si podet cumprèndere.

E puru est simpre.

Arbarè teniat 4 milliardos de dèvidu e 5 milliardos de PIB: 4/5 = 0.8 = 80%. At fatu fintzas issa unu bellu intacu de sos gastos: su dèvidu est faladu a 3 milliardos, su PIB est faladu a 4 milliardos. E oe Arbarè tenet una resone dèvidu/PIB de 3/4 = 0.75 = 75%. A ite l’at a serbire chie nd’ischit, ma comente si siat s’operatzione pro issos est resessida, ma non pro bona sorte, est resessida ca s’aritmètica cheriat chi esseret resessida. No isco si est craru.

Comente si siat, est craru chi como tocat de detzìdere ite cherides fàghere pro sa finantziària imbeniente».

«Sa situatzione non nos lassat issèberu perunu: tocat de pessighire in sa carrera de s’austeridade. Sa Mònade lu bolet».

Apuntu

————————————————————————————————————————————————————————————————

Totu s’economia chi bos serbit pro cumprèndere s’economia s’agatat in su blog Goofynomics de su professore Alberto Bagnai .

Càtzia Manna

Arbèschidu est dae ora e paret sera,
sos èlighes e chercos in su monte,
che umbras, pigant subra s’orizonte,
dae sos truncos in sos gigantes;
mentres, nues nieddas e pesantes,
minetzosas cumparent in s’aera.

Pro custu die, s’incontru ant fissadu,
sos chi s’arte professant de Diana,
in ogni tretu, una figura umana,
si notat tra prantas e rocàrgios;
dae fusiles, canes e canàrgios,
su buscu est totu cantu inghiriadu.

Unu frùschiu lontanu, dat signale,
e comintzat terrìbile sa lota.
Sa badde, mesu dormida tremet tòta,
a sos gànnitos a boghes e sonos;
e sos isparos si sighint che tronos,
chi annùntziant mannu temporale.

Unu porcabru, arribat a sa posta,
pustis de àere fatu mannu giru,
comente lampu, partit unu tiru,
e a sa cursa sua, ponet frenu;
e sas fortzas furende·li s’alenu,
lu lassat rodulende a mesu costa.

It’allegria, ite cuntentesa,
a su porcabru mortu, ca est de usu,
lu ruspint e li ponent sos pees susu;
leges de binchidore pro su bìntu,
pro chie, no at pòdidu s’istintu,
a li dare, in sa cursa, sa sarvesa.

Gasi, Sardigna cara, pares tue,
comente sos porcabros, persighida,
chie t’est abergende sa ferida,
chie t’est dende su corpu mortale;
pòvera! t’ant tratadu semper male,
sos catziadores mannos de aterue.

Iscampu chirca, non curras in vanu,
in su caminu, de fronte a sa morte,
mustra coràgiu, no ti fatzant corte,
comente a oe, chelos iscurosos,
ma, pro sos fìgios tuos operosos,
arbescat luminosu, su mangianu.

Bernardu Zizi

Lughe costante in tempos relativos (2)

Sa prima risposta a Robertu Bolognesi no est bastada. Issu at acraradu su sentidu de sa duda chi tenet in sos cummentos de su blog suo, ue nd’est sighida cust’àtera arresonada:

eeeeeeee! non b’apo cumpresu un chibudda! Ma deo bolíat cumprender una cosa simple meda: si su tempus non est costante e sa velotzidade “In fisica, la velocità è definita come la derivata della posizione rispetto al tempo, ovvero il tasso di cambiamento della posizione in funzione del tempo.”, comente faxes a definire ke costante cussa de sa luxe? Comente dda mesuras, si velotzidade est (grossolanamente) Spazio/tempo, si su tempus non est costante? Comente mai, si su tempus cambiat non cambiat sa velotzidade? O cussa de sa luxe est una velotzidade “atemporale”? E ita buginu diat cherrer narrer?

Apo cumpresu ite punnas de cumprèndere. Ma no apo cumpresu si s’anneu est in sa matèmatica o est chi apo illotriadu tropu su brodu, o ambos.

Comente si siat, sa risposta in curtzu est chi sa luxe no est una balla, e duncas, cudda definitzione de velotzidade, pro sa luxe, non balet. Ca sa lestresa de sa luxe est, de una manera, “atemporale”.

Sa risposta pagu pagu prus longa est in arribu

Iseta: sa luxe est un’unda, ma puru una partixedda, o no? Massa non nde tenet: pro cussu est ca sa definitzione normale de velotzidade non balet? Non mi nche pongas in mesu cuntzetos metafisicos a tipu “atemporale”, ca tando non ti sigo prus. E lassa stare is formulas, comente at nadu Hawking!

Ma cun bona paxe de Hawking, chi a mie no agradat, deo sigo a Galileo

« La filosofia è scritta in questo grandissimo libro che continuamente ci sta aperto innanzi a gli occhi (io dico l’universo), ma non si può intendere se prima non s’impara a intender la lingua, e conoscer i caratteri, ne’ quali è scritto. Egli è scritto in lingua matematica, e i caratteri son triangoli, cerchi, ed altre figure geometriche, senza i quali mezzi è impossibile a intenderne umanamente parola; senza questi è un aggirarsi vanamente per un oscuro laberinto. »

A parte sas brullas, nch’as bogadu sa braja dae su fogu. Sa luxe est radiatzione de su campu eletromagneticu, sa lestresa sua, c, est una costante universale, indipendente dae sa mecànica de sos corpos in motu, chi dipendet petzi dae sas propriedades elètricas e magnèticas. Sa luxe non tenet massa in pasu, ca no at pasu. Non b’at perunu sistema de riferimentu ue sa luxe abbarrat firma e duncas sa luxe non tenet perunu tempus pròpiu, comente imbetzes est pro una balla o una nae. Cando tue usas sa definitzione de velotzidade comente “tasso di cambiamento della posizione in funzione del tempo”, cussu “tempo” est su tempus pròpiu, est a nàrrere su tempus de su sistema de riferimentu ue s’ogetu est firmu in su spàtziu. Est a nàrrere chi sas velotzidades sunt medidas in funtzione de su tempus pròpiu. Ma si, pro sa luxe, su tempus pròpiu non tenet sentidu, tando custa definitzione de velotzidade non tenet sentidu, semper pro sa luxe.

Custu non cheret nàrrer chi pro sas cosas chi tenent sa matessi natura de sa luxe non si podet bogare a campu una velotzidade. Si podet, petzi ca, imbetzes de la medire in funtzione de unu tempus pròpiu chi non tenet sentidu, si mesurat in funtzione unu parametru temporale chi, in fines, dipendet dae sa lestresa c e est cunformadu in manera chi sa lestresa resurtat c in cale si siat sistema de riferimentu, comente est in natura. In beru, pro sas cosas che sa luxe sa velotzidade est una cantidade pagu utilosa e si preferit de usare àteras cantidades fìsicas pro las istudiare e cumprèndere.

Balla, immoe carki cosa dd’apo cumpresa! M’est craru ki sa dimensione de sa luxe est una dimensione totu diversa de sa dimensione de una cosa ki podet puru esser firma. Su ki ancora non cumprendo est comente, tando, si podet carculare custa velotzidade. Sa velotzidade de sa luxe in se non mi creat probblema, ma sa mesura emmo. Ita bolet narrer tando c0=299 792,458 km/s? Custa est sa velotzidade de sa luxe pro unu ki est in sa terra? Ma su valore carculadu–non sa velotzidade in se–tando diat deper cambiare si unu est viagende a una velotzidade acurtzu de sa velotzidade de sa luxe. Si su tempus in cussa “astonave” inue deo fatzo sa misuratzione passat prus a bellu, tando su valore de sa misuratzione diat esser prus mannu. O no?

Provo a sighire a acrare carchi puntu:

No est sa dimensione chi est diferente est su cumportamentu fìsicu chi est diferente. In natura esistint diferentes castas de ogetos fundamentales (partixeddas). Si podent ponner, a sa grussa, in duas bandas, sos chi tenent massa in pasu (pro nàrrere sos eletrones, sos quarks, su chi meda a sa grussa namus matèria, ma non custa ebbia) e sos chi non tenent massa in pasu (pro nàrrere sos fotones de su campu eletromagnèticu, e duncas sa luxe, ma fintzas sos gluones chi sunt pagu connodos e forsis, si esistint, sos gravitones). Sas leges fìsicas chi espricant su cumportamentu de custos ogetos devent tenner contu de custu fatu (chi tenet unu ligàmene cun su campu de Higgs, ma est un’àtera chistione) e duncas b’at leges fìsica diferentes pro ogni casta de campu e de partixedda.

S’oriolu chi tenes tue, ti benit dae pompiare sa chistione de sa lestresa de sa luxe a s’imbesse de comente si faxet in fìsica. Ti fatzo un’esempru e bidimus si ti s’acrarat mèngius sa chistione. Pone su casu chi b’apat un’essida fonètica particulare in unu de sos dialetos sardos. E pone chi, cunforma sa teoria fonologica atzetada, custa pronùntzia non si podat cumprèndere. Tue ite dias faxer? Dias sighire a pretèndere chi sa teoria est giusta e ti nd’afutis de custa pronùntzia, o dias proare a mudare sa teoria de manera chi bi capant custa pronùntzia impare a totu sas àteras chi giai connosches e cumprèndes?

Si comente non ses classitzista, penso chi dias seberare sa de duas. Pro sa luxe est sa matessi cosa.

Chi sa lestresa de sa luxe siat una costante est unu datu de sa natura. Ti lu narat s’esperimentu de Michelson e Morley de su 1887, ti lu narant totu sos esperimentos fatos fintzas a oe. Duncas sa chistione no est comente faxet sa lestresa luxe a abbarare costante in unu sistema ue su tempus est relativu. Sa chistione est comente faxes tue a fraigare una teoria chi resessat a mantènnere a pare sa costàntzia de sa lestresa de sa luxe cun totu su restu de sos datos sperimentales de sa fìsica chi connosches. Einstein at propònnidu una teoria ue a fundamentu si mantenet sa costàntzia de sa lestresa de sa luxe e su printzìpiu de relatividade de Galileo (ma cun leges fìsicas e cuntzetos de forma diferente dae sos de Galileo-Newton). Ma pro chi sa teoria esseret abbarrada cuncorda, at devidu illascare sos cuntzetos de spàtziu e de tempus. E sa natura at datu resone a Einstein, ca totu sos esperimentos fatos a pustis ant cunfirmadu s’allonghiadura de sos tretos temporales.

Est craru chi una teoria chi siat cuncorda e fraigada subra su printzìpiu de sa costàntzia de sa lestresa de sa luxe, non at a poder andare mai contras a custu printzìpiu. Si proas a scuntrobare sa costàntzia de sa lestresa de sa luxe cun sa teoria de Einstein, otenis chi abbarrat costante, ca tenet custu comente fundamentu. Si proas a scuntrobare sa costàntzia de lestresa de sa luxe cun sa teoria de Newton, otenis chi no abbarrat costante. Ma sa teoria de Newton est isballiada pro su chi pertocat sa luxe. Si cheres est una forma de tautologia.

Comente si faxet a medire sa lestresa de sa luxe? B’at maicantas tècnicas diferentes. Si podet mesurare deretu sa lestresa de sa radiatzione luminosa, siat cun esperimentos fatos in sa terra, siat osservende ogetos astronòmicos meda atesu. Si podent mesurare sas costantes de su campu eletromagnèticu e dae cussas carculare c. Si podent mesurare sa frecuèntzia e sa longària de unda de unu corfu de luxe e dae cue semper carculare c … e gasi sighende.

Totu custas mesuras sunt cuncordas intro s’errore sperimentale.

Como t’as a domandare pro ite c0=299 792,458 km/s non tenet errore. Proite ca essende totu sa mecànica, s’eletromagnètismu, sa fìsica moderna in generale, basada a pitzu de su prìntzipiu de sa costàntzia de sa lestresa de sa luxe, s’est detzisu, pro cuntratu, de stabilire pro c unu valore pretzisu e de nche mòvere s’errore in sa medida de sas unidades de mesura de spàtziu e tempus. Chi difatis sunt definidas pròpiu in base a c:

* Su metru est “su tretu chi faxet sa luxe in su spàtziu bòidu in 1/299,792,458 de unu segundu e tempus”

* Su segundu est “Su tempus de 9.192.631.770 perìodos de sa radiatzione currispondente a sa transitzione intre sos duos livellos iperfines de su stadu fundamentale de s’àtomu de Tzèsiu 133″, chi essende radiatzione eletromagnètica, pertocat semper c.

Pensa chi in sa fìsica subnucleare est cosa fitiana su cuncordu de ponner c=1.

Apo cumpresu una cosa: sa costante de sa velotzidade de sa luxe est cunfirmada empiricamente. Tando de cussu tocat a partire…

Giustu. Deo prefèrgio a li nàrrere lestresa e non velotzidade. Ca m’agradat de usare velotzidade petzi pro su vetore, est a nàrrere su cuncordu de sas lestresas in sa 3 (o 4) coordinadas. In inglesu “speed” e “velocity”.

Got it, but I don’t know the difference

Est petzi una sutilesa tècnica. Pro me sa lestresa si podet espressare cun unu nùmeru ebbia, pro nàrrere, 10 km/h o c = 299 792,458 km/s sunt lestresas. Sa velotzidade est una cantidade chi tenet bisòngiu de 3 (o 4) nùmeros, est a nàrrere lestresas, una pro ogni coordinada, cun sos sentidos de sas diretziones. Pro nàrrere v = (-2 m/s, -30 m/s, +10 m/s) est una velotzidade in unu spàtziu de 3 coordinadas (x, y, z). In italianu si distinghent comente “velocità scalare” e ” velocità vettoriale”. Ma si unu no est fìsicu, andat bene fintzas a las impreare comente sinònimos.

Immoe tengio un’idea de su ki non cumprendo…

Lughe costante in tempos relativos

Cust’arresonu naschet dae una pregonta de Robertu Bolognesi:

“Si su tempus est una dimensione ke a is àteras – e si su tempus passat prus a bellu cantu prus t’acostas a sa velotzidade de sa luxe – comente faxet custa velotzidade a abarrare costante?”

Sa risposta in curtzu est:

Sa lestresa de sa lughe abarrat costante, pròpiu ca su tempus passat prus a bellu a dinco t’acostas a custa lestresa. Est a narrere chi sas duas cosas, sa costàntzia de sa lestresa de sa lughe e sa relatividade de sas mesuras de sos tretos temporales, andant a croba, sena peruna possibilidade (a oe) de pigare s’una lassende a una banda s’àtera.

Ma so belle seguru custa risposta non narat meda, e duncas tocat de mi sighire in s’arresonu.

Movimus dae unu logu chi connoschimus bene, prus o mancu: sa fìsica de su mundu fitianu. Comente si cumportat su motu de sas cosas in su mundu chi renessimus a bìdere a ogru?

Nos l’ispiegat Galileo Galilei de pinna sua:

“[…] inserratevi con qualche amico nella maggior stanza che sia sotto coperta di alcun gran navilio, e quivi fate d’aver mosche, farfalle e simili animaletti volanti; siavi anco un gran vaso d’acqua, e dentrovi de’ pescetti; sospendasi anco in alto qualche secchiello, che a goccia a goccia vadia versando dell’acqua in un altro vaso di angusta bocca, che sia posto a basso: e stando ferma la nave osservate diligentemente come quelli animaletti volanti con pari velocità vanno verso tutte le parti della stanza; i pesci si vedranno andar notando indifferentemente per tutti i versi; le stille cadenti entreranno tutte nel vaso sottoposto; e voi gettando all’amico alcuna cosa, non più gagliardamente la dovrete gettare verso quella parte che questa, quando le lontananze siano eguali; e saltando voi, come si dice, a pie’ congiunti, eguali spazi passarete verso tutte le parti. Osservato che avrete diligentemente tutte queste cose, benché niun dubbio vi sia che mentre il vascello sta fermo non debban succeder così, fate muovere la nave con quanta si voglia velocità; ché, pur che il moto sia uniforme e non fluttuante in qua e là, voi non riconoscerete una minima mutazione in tutti li nominati effetti, né da alcuno di quelli potrete comprender se la nave cammina o pure sta ferma: voi saltando passerete nel tavolato i medesimi spazii che prima, né, perché la nave si muova velocissimamente, farete maggior salti verso poppa che verso prua, benché, nel tempo che voi state in aria, il tavolato sottopostovi scorra verso la parte contraria al vostro salto; e gettando alcuna cosa al compagno, non con più forza bisognerà tirarla, per arrivarlo, se egli sarà verso la prua e voi verso la poppa, che se voi fuste situati per l’opposto; le goccioline cadranno come prima nel vaso inferiore, senza caderne pur una verso poppa, benché, mentre la gocciola è in aria, la nave scorra molti palmi; i pesci nella loro acqua non con più fatica noteranno verso la precedente che verso la susseguente parte del vaso, ma con agevolezza verranno al cibo posto su qualsivoglia luogo dell’orlo del vaso; e finalmente le farfalle e le mosche continueranno i lor voli indifferentemente verso tutte le parti, né mai accadrà che si riduchino verso la parte che riguarda la poppa, quasi che fussero stracche in tener dietro al veloce corso della nave, dalla quale per lungo tempo, trattenendosi in aria, saranno separate […]”.

“Dialogo intorno ai due massimi sistemi del mondo, tolemaico e copernicano” 1632.*

In custu resonamentu Galileo nos mustrat unu printzìpiu fundamentale chi ghiat totu sa fìsica e chi, fintzas a oe, s’est mustradu utilosu meda pro cumprèndere sos diferentes fenòmenos de sa natura: est su printzìpiu de relatividade:

Sos matessi fenòmenos pompiados dae unu cale si siat sistema de riferimentu sunt regulados dae sas pròpias leges fìsicas.

Sa formulatzione particulare chi nde dat Galileo tenet contu petzi de sos sistemas de riferimentu inertziales, pro custu pigat su nùmene de printzìpiu de relatividade istrinta.

Ma, ite est unu sistema de riferimentu? E, ite est unu sistema de riferimentu inertziale?

Unu sistema de riferimentu est unu sistema de coordinadas cun un’orìgine dae sa cale si pigat sas medidas. Pro nàrrere, in sa prima parte de su resonamentu de Galileo, a nae firma, su sistema de riferimentu est sa terra firma (e sa nae cun issa). A dinco sa nae si movet, Galileo mudat su sistema de riferimentu e lu ponet a pitzu de sa nae in motu. Si unu sistema de riferimentu si movet cun velotzidade costante in diretzione e sentidu, est a nàrrere, de motu retilìniu uniforme, tando si narat inertziale.

E ite narat custu printzìpiu de relatividade de Galileo?

Narat chi, si pigamus duos diferentes sistemas inertziales, est a nàrrere, duos sistema de riferimentu chi si movent ambos cun motu retilìniu uniforme, a tipu sa terra firma (e una cosa chi abarrat firma, si movet cun motu retilìniu uniforme de velotzidade zero, duncas est inertziale) e sa nae in motu, tando sas leges fìsicas, sas chi nos contant ite sutzedet, devent tènnere sa pròpia forma siat chi medimus dae terra, siat chi mesuramus dae intro sa nae, o dae cale si siat àteru sistema de riferimentu inertziale. Tantu chi, Galileo nos narat chi no esistit perunu esperimentu fatu totu intro de sa nae, chi renessat a iscumbatare si sa nae est firma o si est in motu, e cun cale velotzidade.

Ma giustu est?

Est unu printzìpiu. Est giustu fintzas a cando nos permitet de fraigare teorias fìsicas chi nos ispiegant comente funtzionat su mundu. Est unu printzìpiu simpre e galanu, chi at ghiadu sa fìsica in manera profetosa in su caminu intro su disconnotu.

Bidimus comente l’impitat Galileo. A àlgebra comente semus postos?

Giuilamus S su sistema de riferimentu de sa terra firma e S’ su sistema de riferimentu de sa nae in motu retilìniu uniforme cun velotzidade v e ponimus chi intro sa nae bi siat una pessone firma. A unu tempus de comintzu t=0, puntamus sas orìgines de sos sistemas S e S’ in su puntu ue s’agatat custa pessone, e nde orientamus sos asses de sas coordinadas de manera chi sos asses x e x’ (de S e S’) siant alliniados tra issos cun diretzione e sentidu de su motu de sa nae. Pròpiu in s’istante t=0, sa pessone intro sa nae comintzat a si mòvere cun motu retilìniu uniforme de velotzidade u’, cuncorda in diretzione e sentidu cun v.

Comente est su motu de custa pessone bida dae in sos diferentes sistemas de riferimentu?

In su sistema de rifermentu S’ (de sa nae), sa positzione x’ de sa pessone a su tempus t’, si podet iscrìere comente:

• x’ = u’ t’

E dae su sistema de riferimentu S de sa terra firma?

Inoghe intrat su printzìpiu de relatividade. In su sistema de rifermentu S su motu de pessone debet èssere reguladu dae una lege fisica de sa matessi forma, iscrita cun sas coordinadas currispondentes. E tando diat dèvere èssere:

• x = u t

ue x, u e t sunt positzione, lestresa e tempus de sa pessone in su sistema de riferimentu S. Est a nàrrere chi sa pessone chi si movet de motu retilìniu uniforme intro de sa nae, si diat dèvere mòvere de motu retilìniu fintzas cunforma cale si siat àteru sistema inertziale cun sa nae.

Sa pessone si movet cun velotzidade u’ intro de sa nae. Sa nae si movet cun velotzidade v subra de su mare. Duncas, essende u’ e v cuncordas, sa velotzidade cun sa cale sa pessone si movet pompiende dae terra est sa summa de sas duas, u’ + v, chi est issa puru una velotzidade costante in diretzione e sentidu e la giuliamus u = u’ + v. E tando:

• x = u t = (u’ + v) t

Ponimus chi sa pessone si movat cun lestresa u’ = 2 m/s intro de sa nae e chi sa nae si movat cun lestresa v = 30 m/s. Sa lestresa de sa pessone pompiada dae terra est u = u’ + v = 32 m/s.

Como a torrat su contu?

E cale est sa relata intro sas coordinadas x e x’ de sos duos sistemas de riferimentu? Est a nàrrere, comente si podet colare deretos dae su sistema de riferimentu S’ a su sistema de riferimentu S, e torrare a coa?

Unu pagu de algebra:

• x = u t = (u’ + v) t = u’ t + vt

como si osservamus sa lege de su motu in S’, x’ = u’ t’, bidimus chi diamus poder pònnere x’ in logu de u’ t si no esseret chi bi tenimus su tempus t in logu de su tempus t’.

E comente sunt tra issos t e t’? Sa cosa prus simpre de nàrrere a su tempus de Galileo fiat chi t e t’ sunt su pròpiu tempus, est a nàrrere chi su tempus est assolutu e non dipendet dae su sistema de riferimentu. E pro tantu tempus a pustis de Galileo, custa assolutesa de su tempus est istada cunfirmada dae sos esperimentos. Duncas:

t = t’ e tando x’ = u’ t’ = u’ t si podet mintere in sa formula de x pro dare

• x = u’ t + vt = x’ + vt

si podet fintzas bortare e iscrìere

• x’ = x – vt

• t’ = t

custas chi si narant trasformadas de Galileo, e sunt s’espressada matemàtica de su printzìpiu de relatividade pro sa fìsica su motu de sos corpos, est a nàrrere sa chinemàtica.

E pro sa lughe?

Sa lughe in s’ispàtziu bòidu (e in pràtica in s’àera) si movet cun lestresa c = 300.000.000 m/s, treghentos milliones de metros a su segundu. Duncas, si in logu de sa pessone ponimus unu corfu de lughe, unu flash, at a atraessare sa nae cun lestresa c.

Sas trasformadas de Galileo narant chi, si nde mesuramus sa lestresa dae terra, diamus dever agatare

u = c + v = 30 m/s + 300.000.000 m/s = 300.000.030 m/s.

Comente si podet bìdere pro averguare si custa lege narat su beru fintzas pro sa lughe, diat tocare de medire custa lestresa cun una pretzisione de 30/300.000.000 = 1 / 10.000.000. Una pretzisione ispantosa a beru, che cando chi unu renessat a segare unu cantu de linna de unu metru cun pretzisione de una sìngula tzèllula vegetale. A rendet s’idea? Diat esser làdinu como su proite pro tantu tempus a pustis de Galileo e a pustis de Newton, nemos at annotadu custu problema.

Su problema est bennidu in su sèculu de 19, a dinco si sunt comintzados a istudiare sos fenòmenos eletromagnèticos e Maxwell at bogadu a campu sas leges de s’eletromagnetismu ponende a pare su traballu de Faraday, Ampere e tantos àteros. Siat sas leges de Newton, siat sas de Maxwell sunt bastante pretzisas in sa descritzione de sos fenòmenos chi abbarrant intro de sos rispetivos campos, mecànica e eletromagnetismu.  Ma cando sunt postas a pare pro ispricare fenòmenos chi pertocant ambos campos, s’iscontriant e non renessint a fagher preditziones pretzisas. Pro nàrrere, s’eletromagnetismu pretendet chi sa lughe (in s’ispàtziu bòidu) si movat in cale si siat sistema de riferimentu semper cun sa matessi lestresa c, contras a sa previsiones de sa mecànica. E sos esperimentos cunfirmant sas leges de s’elettromagnetismu.

Faghimus unu resumu.

Tenimus unu printzìpiu de relatividade chi at ghiadu su resonamentu fìsicu dae Galileo a Newton, fintzas a sa fine de su sèculu de 19. Dae custu nde derivant sas leges de sa mecànica, chi, in intro su campu issoro de aplicatzione sunt bastante giustas. Tenimus totu un’òrdine de fenòmenos, intro sos cales b’est sa lughe, chi sighint àteras leges, s’eletromagnetismu. Ma custas leges non parent cuncordas cun sa mecànica, ca pretendent chi sa lughe si movat cun lestresa c in cale si siat sistema de riferimentu inertziale.

E tando, ite si faghet? Nche fuliamus su printzìpiu de relatividade?

Tziu Einstein e pagos àteros teniant bene craru chi si deviat mudare de meda totu sa fìsica teorica pro acrobare mecànica e eletromagnetismu. Teniant carchi crae pro inghitzare su traballu, ma non fiat unu cumandu simpre, ca sa chistione est chi:

est dificurtosu de una manera chene contu a s’imbentare ecuatziones noas chi resurtent cunsistentes cun TOTU sos esperimentos e tecnologias giai bene connodos e cun cuddos de su benidore. Custu est s’istandard chi pretendet su mètodu iscientìficu e sa natura pro benner cumpresa.

Tziu Einstein, cando fiat giovanu, in su 1905, at pùblicadu 3 artìculos de fìsica in 3 campos diferentes. Ognunu de custos artìculos ant rivolutzionadu sa fìsica chi andaiant a pertocare. In particulare, in “Zur Elektrodynamik bewegter Körper” mustrat comente si podet mantènnere acrobados sa bellesa de su printzìpiu de relatividade, sa mecànica e s’eletromagnetismu.

E comente at fatu Einstein a fagher custa maghia?

Giai dae tempus si fiat chirchende una manera de acontzare sas fòrmulas pro giumpare dae unu sistema de riferimentu a s’àteru mantenende a pare sa mecànica e s’eletromagnetismu. A sa fine sas tentas andaiant belle semper a intacare s’assolutesa de s’ispàtziu e de su tempus. Est a nàrrere chi pro renèssere a rèndere contu de sos resurtados isperimentales chi manu manu arribaiant, si comintzaiant a usare, ma petzi comente artifìtziu matemàticu, cuntzetos comente s’incurtziada de sos tretos ispatziales e s’allònghiada de sos tretos temporales. Ma mancaiat unu filu comunu.

Est inoghe chi intrat su gèniu.

A tziu Einstein, ca fiat esteta, custa cosa de nche fuliare su printzìpiu de relatividade no agradaiat. Ca fiat bellu e simpre, comente isse pensaiat sa natura. E tando s’est pensadu: proamus a mantènnere petzi duos printzìpios bonos e su chi no serbit nche lu fuliamus. E bi la mantenet chi:

1) Sa lestresa de sa lughe est sa matessi in cale si siat sistema de riferimentu.

2) Su printzìpiu de relatividade est bonu, est a nàrrere chi non nch’at perunu sistema de riferimentu assolutu, totu sos sistemas inertziales sunt relativos.

Comente si podent mantènnere ambos a pare sena chi s’unu ochidat s’àteru?

Pròpiu fuliende·nche su restu. Chie l’at nadu chi s’ispàtziu e su tempus sunt assolutos? Est una cosa chi s’est semper data pro bona, ma mai cunfirmada dae s’esperimentu.

Est a nàrrere: chie l’at nadu chi, si mesuro tretos de ispàtziu e de tempus in duos sistemas de riferimentu diferentes, mi dant sos matessi resurtados?

Torramus a pigare sa trasformadas de Galileo

• x’ = x – v t

• t’ = t

Bi tenimus sas 2 coordinadas ispàtziu-temporales, x e t, de su sistema de riferimentu S e sas currispondentes, x’ e t’, de su sistema de riferimentu S’.

Ma, comente si bidet, mentras x’ dipendet siat dae x siat dae t, t’ dipendet petzi dae t. Est a narrere chi, pro Galileo (e Newton) su tempus est assolutu. Sos tretos temporales, e duncas sos tretos ispatziales, sunt sos pròpios in ogni sistema de riferimentu. Si nche colat unu segundu in sa nae, nch’at coladu unu segundu fintzas in sa terra. Si sa pessone si movet de unu metru intro de sa nae, s’est mòvida de unu metru fintzas pompiende·la dae terra. Paret cosa làdina, no?

Est pròpiu custu printzìpiu chi Einstein nche imbolat. Isse mantenet su prìntzipiu de relatividade e est dispostu a cunsiderare chi su tempus podet dipendere dae s’ispàtziu. De manera chi tempus e ispàtziu siant intritzados a pare: su crono-topos. E tando podet èssere chi sos tretos temporales, e duncas sos tretos ispatziales, non sunt sos pròpios in ogni sistema de riferimentu.Sa manera generale de iscriere custu intritzu est:

• x’ = A x + B t

• t’ = C x + D t

ue A, B, C, D sunt paràmetros chi devent èssere isseberados de manera chi siet respetada sa fìsica, est a nàrrere sa natura.

Pro nàrrere, si diamus isseberare A = 1, B = -v, C = 0, D = 1, torramus a sas trasformadas de Galileo. E dee possibilidades matemàticas bi nd’at maicantas, ma sa fìsica una est.

Comente si faghet a agatare sa giusta?

Su resonamentu est custu. Si sa pessone est firma intro de sa nae, tando devet resurtare chi si movet cun lestresa v dae terra. E duncas pro chi siat x’ = 0 cando x = v t, tocat chi siat

0 = A v t + B t => A v + B = 0 => B = – A v

E tando si podet iscrìere:

x’ = A x + B t = A x – A v t = A( x – v t)

Giuilamus A comente γ, pro usare sos sìmbulos comunos e torramus a iscrìere:

• x’ = γ (x – v t)

Inoghe Einstein mintet su printzìpiu de relatividade: sas leges fìsicas devent tènnere sa matessi forma in ogni sistema de riferimentu (inertziale), e duncas, mesurende dae S’, devet resurtare:

• x = γ (x’ + v t’)

ue v = -v’ e γ, chi non dipendet dae sa coordinadas, devet èssere su pròpiu.

Pro Einstein, sa costàntzia de sa lestresa de sa lughe no est petzi unu datu de unu esperimentu, una curiosidade de sa fìsica, est sa crae chi permitet de fraigare una mecànica noa. Si como ponimus su corfu de lughe in logu de sa pessone, comente amus fatu prima, pro S, S’  e cale si siat sistema de riferimentu, devet resurtare:

• t = x / c

• t’ = x’ / c

Si como sas espressiones de sos tempos nche las mintimus intro sas espressiones de x e x’, b’amus:

x’ = γ (x – v x / c) = γ ( 1 – v / c) x

x = γ (x’ + v x’ / c) = γ ( 1 + v / c) x’

E si las multiplicamus a pare nos dat:

x x’ = γ² ( 1 – v² / c²) x x’

E dae cue si arribat a:

• γ = 1 / v ( 1 – v² / c²)

Custu γ si narat fatore de Lorentz.

Duncas sa positzione, est a nàrrer su tretu ispatziale, dae unu sistema de riferimentu a s’àteru si furriat comente:

x = γ (x’ + v t’) = (x’ + v t’) / ( 1 – v² / c²)

E su tempus?

Torramus a coa:

t = x / c => x = c t

t’ = x’ / c => x’ = c t’

Chi postos intro de x’ = γ (x – v t) mi dant:

c t’ = γ (c t – v x /c)

Dae ue benit:

t’ = γ (t – v x /c²)

E cun custu amus agatadu fintzas sos àteros duos paràmetros C e D:

D = γ

C = – γ v /c²

Duncas Einstein proponet chi, pro mantènnere a pare su printzìpiu de sa relatividade e sa costàntzia de sa lestresa de sa lughe, si devent mudare totu sa ecuatziones de sa mecànica de Newton, a incomintzare dae sas trasformadas de Galileo, chi devent fagher logu a sas trasformadas de Lorentz:

• x = γ (x’ + v t’)

• t = γ (t’ + v x’ /c²)

chi si podent furriare deretas a su sistema de riferimentu S’ pro mèdiu de su printzìpiu de relatividade:

• x’ = γ (x – v t)

• t’ = γ (t – v x /c²)

Est una fìsica noa, cun règulas noas, ue s’ispàtziu e su tempus sunt intritzados s’unu cun s’àteru e sunt relativos, est a nàrrere chi dipendent dae su sistema de riferimentu dae ue semus medende. Ma est una fìsica chi mantenet acrobados a pare su printzìpiu de relatividade e sa costàntzia de sa lestresa de sa lughe, e aunit sa mecànica cun s’eletromagnetismu.

E comente si bidet sa costàntzia de sa lestresa de sa lughe?

Tocat de agatare comente si cumbinant sas velotzidades cun custa fìsica noa. Sa fìsica de Galileo nos naraiat chi sas velotzidades si summaiant:

u = u ‘+ v

Ma si pro casu sa lestresa u’ fiat sa de sa lughe, tando isballiaiat sa previsione ca pretendiat chi sa lughe s’esseret movida cun lestresa:

u = c + v > c

Sa lestresa de sa lughe (in s’ispàtziu boidu s’intendet) est semper c, cale si siat su sistema de riferimentu, custu narat s’eletromagnetismu. E si sighimus sa fìsica de Einstein, sa lestresa u s’agatat semper comente u = x / t, ma in logu de sas de Galileo usamus sas trasformadas de Lorentz:

u = γ (x’ + v t’) / γ (t’ + v x’ /c²) = ( x’ / t’ + v) / ( 1 + u’ v / c²)

chi mi dat

• u  = (u’ + v) / ( 1 + u’ v / c²)

Duncas sas velotzidades si cumbinant a pare de manera diferente dae comente pessaiat Galileo (e Newton). E ite sutzedet si ponimus u’ = c, est a nàrrere, sa proa de su corfu de lughe?

Bidimus:

u = (u’ + v) / ( 1 + u’ v / c²) = (c + v) / ( 1 + c v / c²) = (c + v) / ( 1 + v / c) = c (c +v) / (c + v)

dae ue essit

• u = c

Cumpresu?

Cando u’ = c, tando  u = c. Sa lestresa de sa lughe abarrat semper c. Tenimus a pare printzìpiu de relatividade e costàntzia de sa lestresa de sa lughe.

Ma tando, tocat de nche fuliare in totu sa mecànica de Newton ca est isballiada? Ma cun sa mecànica de Newton, non nche semus giumpados a sa Luna?

Giustu. Proamus a bider ite sutzedet si usamus sa mecànica de Einstein pro su contu de sa pessone chi si movet intro de sa nae. Ponimus de nou chi pessone si movat cun lestresa u’ = 2 m/s in su sentidu de sa nae, e sa nae cun lestresa v = 30 m/s dae terra. Comente resurtat su motu de sa pessone cunforma sa mecànica de Einstein?

Dae terra sa lestresa de sa pessone est:

u = (u’ + v) / ( 1 + u’ v / c²) = (2 + 30) / (1 + 2 · 30 / 300.000.000²) m/s = 32 / ( 1 + 60 / 90.000.000.000.000.000) m/s = 32 / (1 + 0,00000000000000067) m/s = 31,9999999999979 m/s

Est a nàrrere chi in custu casu sa mecànica de Einstein si nch’iscotiat dae sa mecànica de Newton (chi daiat una lestresa de u = 32 m/s) de un’iscartu de 0,000000000002 m/s, duamìgia milliardèsimos de metros a su segundu, una diferèntzia relativa de 0,000000000002 / 32 = 0,00000000000007; chi pro poder èssere pretziada rechedet una pretzisione che de cando segare una tàula de linna de unu metru contende unu sìngulu nùcleu atòmicu. Est làdinu chi fintzas oe in die est anneosu meda a nche annotare sa diferèntzia.

In pràtica, sa mecànica de Einstein si reduit a sa de Newton e Galileo, a dinco sas lestresas in giogu sunt meda prus piticas de sa lestresa de sa lughe. Chi est su casu de su mundu fitianu fatu de naes, pedras, trenos, aparechios e gasi. Ma totu sas tecnologias modernas ue sas lestresas si podent pònnere a paragone cun c, tenent a fundamentu sa fìsica chi s’est pesada a pustis de su traballu de Einstein.

………………………………………………………………………………….

*  Galileo est istadu su primu a usare sa limba italiana pro sa prosa.

** Nodare chi lestresa e velotzidade los impreo pro espressare duos cuntzetos fìsicos diferentes, a sa matessi manera de speed e velocity in inglesu.

Una sémida de rara bellesa

De Frantziscu Dettori

Custa chida sa collaboratzione LHCb at presentadu a su publicu (http://arxiv.org/abs/1211.2674 ) una noa medida de su decadimentu raru .
Si comente deo so parte de custa collaboratzione e appo fattu sa parte mea pro custu risultatu, cherzo (e mi faghe piaghere) ispiegare unu pagu ‘a itte est importante

… sighi a lèghere in su blog The Gravity Room.

Pro s’iscola sarda

Faghimus s’Iscola Sarda

Hospitalis Sancti Antoni, Aristanis, Sabadu 17 de Sant’Andria 2012 a sas 4 de bortaedie

In sos ùrtimos chimbanta annos in Sardigna s’est pesadu unu dibàtitu mannu a pitzu de sa limba sarda e de s’abbisòngiu de dda difender fintzas poninde-dda a intro de s’iscola italiana.
 Oe in die, su chi si est tentu non est cussu chi si cheriat comente obietivu.
Sa chistione chi cherimos pesare cun cust’arresonada tando est:
est giustu sighire in cust’andala? ponner a intro de sos programmas ministeriales italianos sa limba e sa cultura sarda (e istoria) o sighire ateras carrelas? Si podet pentzare a carchi cosa de diferente?
Non servit imbentare nudda: in Euskal Herria e in sos Paisos Cadelanos ant fraigadu iscolas de su logu chi andant in paris a cuddas de s’Ispannia. 
In s’atobiu ”Faghimus s’iscola sarda” amus a arresonare de custu e de un’iscola sarda chi si podet faer.

S’atobiu s’at a tenner su 17 de Sant’Andria in Aristanis a is 4 de merì in su ‘e s’Hospitalis Sancti Antoni. (via Sant’Antonio, 1 – Ingresso lato via Cagliari) Iscàrriga su programma.

Presentada pigada dae su giassu de ProgReS Progetu Repùblica. Andade in su giassu de facebook pro bos marcare e domandare informatziones.

---

Sabadu 17 est ricu, ca a parte mangianu (a sas 10) s’at a tènnere in Barùmini un’abboju cuncordadu dae su sòtziu Sa Bertula Antiga:

Movimentu e Polìtica Linguìstica in Sardigna

– is ufìtzios linguìsticos comente richesa econòmica, sotziale e culturale –

Bia de su Nuraxi, Barùmini, Sabadu 17 de Sant’Andria 2012 a sas 10

Sàpadu a mangianu, su 17 de su mese de santandria, s’est ammanitzadu in Barùmini (Tzentru Culturale “Giuanni Lilliu”, carrera de su Nuraxi) unu adòbiu de importu pro totu su Movimentu Linguìsticu, gràtzias a s’impignu de s’Assòtziu Sa Bertula Antiga.
Su Movimentu Linguìsticu, mescamente in custos ùrtimos deghe annos, at sighidu una polìtica linguìstica de profetu, ma su caminu pro su sardu est galu longu. Tocat de cumprèndere su chi de bonu s’est fatu, ma fintzas in ue s’est faddidu, su chi b’at de fàghere gasi comente s’ite b’at de megiorare. De custu e de àteras cosas s’at a faeddare a pustis de sas relatas de Pepe Corongiu, Cristiano Becciu, Mariantonietta Piga, Michele Pinna, Giuseppe Orrù e Antonio Ignazio Garau, Sàpadu at a èssere duncas s’ocasione pro mustrare custos traballos ma fintzas pro si cunfrontare totus cantos: operatores linguìsticos, maistros, poetas, cantadores, amministradores, amantiosos e totus sos chi tenent a coro sa limba sarda.
Pepe Corongiu, su Diretore de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda credet chi custu adòbiu serbit “pro nos bìdere e arresonare de su chi amus fatu, de su chi semus faghende e de su chi tocat a fàghere ognunu pro sa funtzione sua e pro su chi podet fàghere.”.
In pitzu de sos Servìtzios Linguìsticos Territoriales narat chi “S’esperièntzia de is ufìtzios linguìsticos est cussa chi nos at dadu de prus in custos annos, finas si no est istada sena pecos. Tocat de cumprèndere ite si podet fàghere mègius finas pro essire dae s’ùnica belle bia polìticu-istitutzionale chi amus sighidu, a manera preferentziale, dae is Annos Setanta a oe.”
S’invitu a s’adòbiu est abertu a totus cantos, dachi at a èssere una manera de connòschere sa situatzione de su sardu e de sa polìtica linguìstica in dies de oe.

Presentada de Anzelu Canu pigada dae Limba Sarda 2.0. Andade in su giassu de facebook pro bos marcare e domandare informatziones.

---

Pro impostare s’arresonu, apo pensadu de tradùere custu artìculu a pitzu de s’esperièntzia de sas iscolas Diwan in Bretànnia, pigadu su giassu de su Comitadu Internatzionale pro s’amparu de su brètone.

---

Custas informatziones benint dae una publicatzione imprentada in su 1998 dae sa Diwan, e (agiornada dae me n.d.t.), cun su disignu de presentare sas iscolas e sa pedagogia a sos genitores o àtere interessadu a cumprendere mègius comente traballant. Pro nd’ischire de prus bisitade su giassu de sa retza Diwan www.diwanbreizh.org.

PRESENTADA DE SAS ISCOLAS DIWAN

Unu pagu de cronologia:

• 1977 – Nàschida de sa prima iscola Diwan in Lambaol-Gwitalmeze (Brest).

• 1980 – Prima classe elementare.

• 1988 – Prima classe mèdia.

• 1994 – Primu istitutu superiore Diwan in Relecq-Kerhuon (Brest).

• 1995 – Sa de duas iscolas mèdias in Plésidy (Côtes d’Armor).

• 1997 – Primu diploma pro sos istudiantes de sos istitutos superiores Diwan. Aberit sa de tres iscolas medias in Quimper.

• 1999 – In beranu aberint sa de 4 iscolas medias, sa Skol Diwan Morbihan, e s’istitutu superiore Diwan de Carhaix cun belle 90 dischentes.

• 2012 – 3.528 dischentes frecuentant sas iscolas Diwan in Bretànnia, a totu sos livellos, dae s’asilu a sas superiores. Un’iscola Diwan pro creaduras at abertu a Parigi in su  2004. In sa retza de sas iscolas Diwan nche cabent 35 iscolas elementares.

PROITE SAS ISCOLAS DIWAN?

Ispirada a sa Ikastola (de sos Bascos) e a sa Meithrin (de sos Gallesos) sa prima iscola Diwan at abertu in su1977. Diwan cheret nàrrere “serione / fruedda / tzèurra” in brètone e est unu sòtziu sena iscopu de balàngiu.

Sa limba brètone

Nch’at iscolas Diwan ca esistit su brètone che limba biva, cun una cultura orale ùnica e una literadura pesadas dae una lìnia tzèltica europea de 2000 annos in antis. Est sa limba de una natzione chi est istada indipendente fintzas a su de 15 sèculos, e est faeddada dae su de 9 sèculos in sa penìsula Armòrica.

In su 1900 Sébillot at carculadu in 1.300.000 sos chi faeddaiant su brètone; oe custu nùmeru est a 400.000. Chi est galu meda a cunfrontu de sas àteras limbas de minoria de s’Europa Otzidentale (bi nd’at unas 40!),  chi andant dae sos 150.000 pro cudda faeddada de mancu fintzas a sos  2 ½ milliones. Calicuna cun de mancu faeddadores de su brètone, ma cun unu reconnoschimentu ufitziale, at agabbadu de isminorigare e s’est fintzas creschende.

Sa subravivèntzia de sa limba brètone s’at a giogare totu in intro de sas iscolas Diwan. Sa possibilidade de trasmitere sa limba a sas generatziones imbenientes at a rechèdere una bona voluntade polìtica, in contu de mèdios de informatzione e de bida pùblica in Bretànnia. Ca si nono, sa cursa contra a su rellògiu s’at a pèrdere de su totu e unu de sos prus importantes elementos de su patrimòniu tzèlticu at a èssere belle una curiosidade in sos archìvios. Ma in fatu de su brètone, est su fundamentu de sa democratzia e de su respetu chi s’ant a violare.  A defensare su brètone est a isseberare sa diversidade in logu de s’uniformidade, sa variedade in logu de sa monotonia.

Sos Obietivos de sa Diwan

· Ofèrrere unu curriculum iscolàsticu intreu in brètone, dae s’asilu fintzas a su diploma.
· Impreare una cultura cun sa raighinas in s’ambiente ue si bivet. Tanta gente, prus ca totu in sa Bassa Bretànnia, faeddant su brètone a fitianu e tantos istudiantes tenent in sas famìllias issoro unu o prus persones pro sos cales su brètone est sa limba mama.
· Permìtere a sas creaduras de imparare s’istòria issoro, dae sas raighinas issoro in sa limba de sos giajos.
· Favorèssere sa crèschida psicològica e de intelletu, e una crèschida sotziale rica pro mèdiu de su bilinguismu primitiu, e preparare cun profetu a manigiare tantas limbas, chi at a èssere una netzessidade pro s’Europa chi benit.
· Su rolu de s’iscola no est petzi a trasmìtere sa sièntzia, ma fintzas de lassare chi ogni dischente si fràighet sa personalidade sua. Pro chi esseret lìberu, est a nàrrere pro chi connoscat chie est isse in manera de reconnòschere sos àteros. Una identidade culturale forte donat unu puntu de riferimentu, cosa chi de ispissu mancat in sos giòvanos de oe. Custu puntu de riferimentu est unu fatore de sotzializatzione basadu a pitzu de sa tolleràntzia e de su disìgiu de sos cuncàmbios.

SA CARTA DIWAN

Artìculu 1. Su sòtziu Diwan est abertu a totus sas famìllias chi disìgiant de assegurare a sos fìgios un’educatzione in limba brètone, sena peruna discriminatzione sòtziu-professionale, filosòfica o polìtica. Sas iscolas sunt sena tassa de intrada e abertas a totus.

Artìculu 2. Sas Diwan esistint pro sas mancàntzias de su sistema natzionale de educatzione, chi non donat su logu chi li deghet a sa limba brètone. Si domandant chi sas iscolas si fatzant càrrigu de unu servìtziu pùblicu de educatzione nou e democràticu in Bretànnia, permitende s’impreu de su brètone comente limba de imparamentu dae sos asilos a sas universidades, in totu sos campos de s’imparu.

Artìculu 3. Diwan est indipendente dae cale si siat parte filosòfica, religiosa, polìtica, sindacale, o àteras. Duncas, Diwan afirmat chi sa pelea sua rechedet chi sas ideas religiosas, filosòficas o polìticas de sos membros siant respetadas, cale si siant, fintzas a cando non sunt contràrias a a Decraratzione Universale de sos Deretos de Umanos. Custa tolleràntzia indispensàbile ghiat su Diwan a sa defensa e sa promotzione de unu imparu aconfessionale e de sa garantzia de sa libertade de pensamentu pro cada persone.

Artìculu 4. Diwan pesat un’imparu democràticu cun sa collaboratzione efetiva de sos genitores, de sos sòtzios locales e de so s maistros. Diwan pedit a sos genitores chi si creet unu ambiente chi giuet s’espressada de sa limba brètone in sas domos a fitianu.

Artìculu 5. Diwan si càrrigat de animare s’impreu de su brètone intro de su sòtziu a cada livellu. In prus, Diwan promovet sa crèschida culturale in limba brètone donende a ogni creadura sas oportunidades prus mannas pro si fraigare su benidore, permitende a sa pitzocalla de sa Bretànnia de si faghere càrrigu de s’ambiente naturale, sotziale e econòmicu issoro.

Artìculu 6. Diwan declarat sa contrariedade sua a totu sos imparisamentos linguìsticos e sustenet totu sas diferentes formas de espressione culturale, afirmende chi petzi in sa cumplementare bi podet èssere unu fundamentu de unidade e de arrichimentu càmbiu  e colletivu. Su brètone imparadu in sos asilos Diwan est cussu chi pertenet a s’ambiente geogràficu e umanu issoro.

Artìculu 7. In cunformidade a sos deretos in-alienàbiles de so pòpulos a s’espressada de sa cultura issoro, Diwan preguntat a totu sa gente chi amat sa democratzia, sos sòtzios culturales brètones, sos grupos sindacales – in particulare sos de sos insignantes – a gherrare totu paris pro su giustu e contra a totu sas forma de dominatzione culturale.

Artìculu 8. Diwan decrarat solidariedade a totu sa gente chi gherrat pro s’identidade culturale sua, cumpresos sos immigrados, afirmende chi sa diversidade issoro est de arrichimentu a su patrimòniu umanu.

S’OBIETVU: BILINGUISMU PRIMITIU

S’istrategia: Acabussada Linguìstica

Sa chirca iscientìfica at mustradu s’importàntzia de totu s’imparu primitiu chi s’at in su achirire sa connoschèntzia e sas balentias pro mèdiu de s’iscola. Sa creadura in su etu prus piticu, est difatis in sas cunditziones mègius pro imparare. Ca est in sa prima pitzinnia chi s’at sa prus parte de sa crèschida de sa mente e de sas balentias intelletuales. Sa richesa e sa variedade de sos istìmulos esternos giogant unu rolu de importu in cada capatzidade de ismanniare tzertas àreas de sa connoschèntzia. Difatis, est dae sa nàschida a sos 6 annos chi su prus de s’imparu devet èssere ispertadu. Custu est su tempus in su cale sa creadura acollit de prus e imparat sena isfortzu. Custu est beru pro imparare cale si siat cosa, est beru pro imparare sas balentias fundamentales, est beru pro imparare sas limbas.

Pro custu, a imparare un’àtera limba devet èssere una faina primitia. Su mègius diat essere chi s’imparu moat dae sa famìllia. Su bilinguismu primitiu rechedet chi resessant una o prus de sas cunditziones chi sighint:

– Babbu o mama (esempru: su babbu faeddat brètone ebbia cun su pipiu, e sa mama frantzesu).

– Genitores o brètone foras de domo.

– Genitores o brètone in s’asilu.

S’imparu a acabussada linguìstica chi est istadu isperimentadu in Cànada pro 30 annos at dadu una crae chi lompet a sos obietivos nostros: pro giuare su bilinguismu primitiu in una situatzione linguìstica (sa nostra) caraterizada dae unu ischilìbriu totale intre sas duas limbas de sa comunidade prus manna. S’impreu esclusivu de su brètone in sas iscolas fintzas a sas elementares tenet s’obietivu de currègere custu ischilìbriu. S’imparu fundamentale est fatu sena s’impreu de su frantzesu (est a nàrrere, sena tradùere) chi diat imbetzes trobeddare de meda su traballu de imparu pro sas creaduras. Est custu su paradossu de s’acabussada linguìstica: unu creschet bilìngue pro mèdiu de su monolinguismu.

S’idea primàrgia de s’acabussada linguìstica est non de imparare una limba comente  iscopu de se, ma de usare sa limba comente mèdiu de imparu in diferentes setores de atividade. Unu pitzinnu s’at a refudare de imparare una limba si non bidet a ite li serbit. Custa ingrina mudat cando sa limba divenit un’aina pro achirire connoschèntzia.

S’àteru ladus de s’imparu pro acabussada chi abbojat sos obietivos nostros de unu bilinguismu primitiu est sa natura carca chi tenet. Su pagu profetu chi increschet de agatare semper in s’imparu de una limba àtera limba (fintzas istràngia), dipendent prus che àteru a sa natura ispartinada chi tenet: pagas oras de classe in unu tempus longu 7 annos. Non b’at errore inoghe; s’obietivu de custa ùrtima moda de imparu no est a bogare persones bilìngues.

SU SISTEMA PEDAGÒGICU DIWAN

Comente trateadu in sa Carta, sa limba brètone benit impreada comente limba pro s’imparu dae s’asilu a sas superiores. Su disignu pedagògicu pesadu dae Diwan tenet in contu:

· Su diferente bilantzu intre brètone e frantzesu in sas famìllias, in sa bida pùblica e in sos mèdia.

· Sa chirca iscientìfica in s’àrea de sa crèschida infantile, s’achirimentu de sas limbas e sos mecanismos de imparu.

·S’istadu de sa chirca in su tretu de su bilinguismu e s’impreu suo in logos mannos (Galles, Catalugna, Cànada, …).

Asilu

S’ùnica limba impreada dae su maistru est su brètone, cun su mètodu de s’acabussada linguìstica. A su comintzu de s’asilu sa creadura impreat ambos brètone e frantzesu, si isse o issa giai los impreaiat in antis. In su casu de creaduras chi moent dae su frantzesu, s’impreu de su brètone benit a bellu a bellu sighende su tempus personale suo. Custu sistema de imparu “naturale” pro acabussada est istadu praticadu in Cànada pro 30 annos.

Pompiade sos tres istàdios de crèschida in s’achirimentu de una limba:

· A su liminàrgiu de s’intèndida si bi lompet in presse prus e prus in s’asilu, cun s’impreu fitianu de unu lèssicu acapiadu a sos interessos de sa creadura.

· Su liminàrgiu de sa comunicatzione est su de giumpare a pustis. Su cuncàmbiu intre dischentes e maistros si podet fàghere in brètone. Sa limba pigat unu sentidu beru comente aina pro otennere connoschèntzia. Sa lestresa in s’arribu a custu livellu dipendet dae paràmetros diferentes: s’impreu e sa motivatzione pro su brètone in sa famìllia, su sentidu chi si li dat a sa creadura pro una limba o pro s’àtera, sas influèntzias linguìsticas foranas (sa televisione, pro nàrrere) . S’acabussada linguìstica resesset a mediare in parte su ischilìbriu intre sas duas limbas pro su pipiu chi non faeddat brètone in domo.

· <bSu liminàrgiu de sa cuntzetualizatzione (chi si brincat in antis de s’agabbu de s’asilu) permitet un’impreu cumplessu de sa limba comente aina de comunicatzione, pensamentu, resonamentu matemàticu e creatzione. Su pipiu como est preparadu pro tendere sos imparos fundamentales: lèghere, iscrìere, compidare.

Iscola elementare

In sa segunda elementare (comente si siat a 7 annos e ½) si mintet su frantzesu. Sos mecanismos achiridos in brètone sunt tramudados in lestresa. A sa prima est chistione de divenire cumpetentes in s’imparu de sas diferentes grafias pro tzertos fonemas. Meda a lestru, unu moet a s’istùdiu de sa limba e de s’impreu orale e iscritu. A custu livellu tantos cuntzetos podent èssere tramudados dae una limba a s’àtera, o deretos o cun un’istùdiu cumparativu. Su tempus riservadu a su frantzesu creschet manu manu fintzas a s’agabbu de sas elementares de custa manera:  2 oras s’annu de 2, 6 oras s’annu de 3, 6 oras s’annu de 4,  e 6 oras s’annu de 5.

A sa fine de s’iscola elementare sos dischentes de sa Diwan diant dèvere tènnere una connoschèntzia e una perìtzia de su frantzesu paramighe a cudda de sos dischentes chi essint dae su sistema iscolàsticu monolìngue, e sa cumpetèntzia issoro est uguale pro ambas limbas.

Su materiale didàticu sighit sos programmas ufitziales de su sistema de educatzione istatale.

Iscolas mèdias e superiores

Sas iscolas mèdias Diwan sunt su resurtadu de su traballu de unas 50 persones  chi sunt in faina dae su 1985. Pro cuncordare programmas de istùdiu e fraigare libros de iscola in brètone.  Custu permitet a sos insignantes de oe de traballare cun una base firma e cun sos materiales didàticos prus modernos.

Sa iscolas superiores Diwan sunt frutu fintzas de su traballu de sos genitores e de sos pitzinnos chi b’ant postu aficu e disignadu sas lìnias de base de su progetu educativu.

Su Cocktail Diwan: 1/3 frantzesu e 2/3 brètone

Ambas limbas sunt limbas de imparu e de istùdiu.

In brètone: istòria, geografia, fìsica, sièntzias naturales, matemàtica, arte, isports, mùsica e informàtica.

In frantzesu: educatzione tzìvica, tecnologia, matemàtica (unu de tres de su programma est fatu in frantzesu in sa de 3 classes e esertzìtzios pro impreare sa matemàtica in frantzesu sunt fatos in sas àteras classes).

Inglesu – una limba biva de 3

Si comente sos istudiantes sunt giai bilìngues cando arribant a s’iscola mèdia, s’inglesu est unu limba de 3 pro issos. Pro illestrire s’imparu de s’inglesu, sos istudiantes tenent ses oras a chida. Gasi comente pro si brètone, s’inglesu est acostadu che limba de iscoberta e de interatzione,  e non petzi comente “roba de s’iscola”. Sunt impitados programmas de sa ràdiu e de sa televisione in inglesu pro imparare, gasi comente sa currispondèntzia e sos cuncàmbios cun sas iscolas mèdias de su Galles, e sas gitas in Gran Bretànnia.

Inglesu – una limba pro imparare

Sas matèrias imparadas in inglesu sunt: istòria e geografia de sa Gran Bretànnia in sa de 4 classes e sièntzias naturales sa de 3 classes (cunforma su programma ufitziale de su sistema iscolàsticu istatale). Cando su dischente arribat a sas superiores (14 annos), s’inglesu divenit unu mèdiu pro imparare paris a su brètone e a su frantzesu. Custu programma est postu in traballu cun insignantes chi faeddant s’inglesu, permitende a s’inglesu de divenire una limba bia a beru e preparende sos dischentes a s’Europa chi at a bènnere. Cun su matessi sentidu, si comintzat s’istùdiu de un’àtera limba istràngia (ispagnolu o tedescu).

Su ritmu de su programma iscolàtiscu

Sa oras de letzione sunt de 45 minutos pro bogare profetu dae su tretu de atentzione chi tenent sos dischentes. Sas giorronadas sunt illonghiadas duas bortas a chida, cun una pasada longa a mesudie pro permìtere a sos dischentes de partetzipare a atividades vàrias de ispàssiu: traballos cun sa ràdiu, teatru, isports, oras de gallesu, mùsica, e gasi.

Dischentes de mèdias e de superiores dinàmicos e ativos.

S’iscola est issoro e issos ant traballadu in pare a sos mannos pro la aprontare in su mentras de sos annos de sas elementares. Oe bivent cun passione e prègiu pro mèdiu de sas garas isportivas, de sos cumandos fitianos, in sos addòbios de su Consìgiu iscolàsticu e cun su prèside.

S’iscuadra pedagògica e educativa.

A formare un’iscuadra cheret nàrrere a tènnere sos pròpios obietivos, sas matessi curas e a traballare paris. In s’iscola mèdia sos maistros e sos chi manìgiant sa bida de s’iscola (sos animadores)  faghent parte de sa matessi iscuadra e traballant paris gasi chi non b’apat àidos intre sa bida fitiana e s’imparu. Duas bortas a mese s’iscuadra si riunit pro mantennere sa provista e pro pesare progetos educativos e pedagògicos noos. Custos abbojos lis ant permissu de detzìdere comente aprontare programmas pro agiuare dischentes o creare metodologias noas , ma fintzas pro lis cunformare s’àndala, a sos dischentes, donende·lis tutoria,  pro nàrrere.

Tàula de s’istrategia linguìstica Diwan

2 annos	Asilu	Limba de imparu: brètone	26 oras / brètone
6 annos	elementare	Limba de imparu: brètone	26 oras / brètone
7 annos e ½	elementare	Limba de imparu: brètone	26 oras / brètone
		Intrada de sa limba dominante: frantzesu	2 oras / frantzesu
10 annos	elementare	Competèntzias linguìsticas and iscolàsticas: brètone	17 oras / brètone
		Crompimentu uguale pro ambos: frantzesu	6 oras / frantzesu
11 annos	mèdia	Intrada de sa de 3 limbas: inglesu	6 oras / inglesu
		Frantzesu & brètone pro limbas de imparu	22.5 oras / brètone 6.5 oras / frantzesu
13 annos	superiore	Cumpetèntzias orales e iscritas in inglesu che limba de 3, como usada comente limba de imparu	5.5 oras / inglesu
		Intrada de una limba de 4: ispagnolu o tedescu	4 oras / ispagnolu-tedescu
14 annos	superiore	3 limbas impreadas pro imparare	18.5 oras / brètone 8 oras / frantzesu 6.5 oras / inglesu
		Cumpetèntzias orales e iscritas in una limba de 4: ispagnolu o tedescu	4 oras / ispagnolu-tedescu

E como, sas superiores

Sas superiores Diwan ant comintzadu a traballare in su mese de cabudanni de 1994, cun sa prima classe moende in su 1995 e s’ùrtima classe in su 1996 pro arribare a su liminàrgiu de s’universidade. Pro sa prima borta, in su 1997, unu dischente de sas iscolas Diwan a dadu (e resessidu a colare) s’esame de maduridade.

FAQs PRO GENITORES INTERESSADOS A SA DIWAN

No est una faina artifitziale a mandare unu pipiu a s’iscola Diwan pro chie non tenet in famìllia comente limba mama su brètone?

Pro prus de su 50% de sos pipios in sas iscolas Diwan sos duos genitores non faeddant s brètone. Comente si siat, totu divenint bilìngues. Sa capatzidade de su pipiu de manigiare duas limbas est faina naturale. No est prus artifitziale a donare un’educatzione bilìngue a unu pipiu de cantu non lu siat a l’imparare a sonare su pianu cun sos duos genitores chi non sunt musicheris.

Andat bene, e siamus bilìngues! Ma proite pròpiu su brètone?

Ca su brètone faghet parte de s’ambiente e de sa cultura chi est a inghìriu de sa creadura. sa pràtica fitiana de duas limbas permitet su paragone, e sas chistiones e su cunfrontu bonu intre sas règulas de su fràigu de una limba. E duncas resurtat una palestra profetosa pro s’imparu de sa de 3 limbas e tando pro sa de 4.

A si podet marcare unu pipiu a una Diwan a pustis chi at crompidu s’asilu in frantzesu?

Emmo, custu si podet in pare cun carchi mesura de cautela. Tocat de nde arresonare cun su maistru de s’iscola Diwan.

Ite càpitat si sa famìllia moet in un’àtera regione (de sa Frantza)?

Unu dischente chi truncat a su comintzu de sas elementares diat podere tennere carchi dificultade temporànea colende a su frantzesu. Sa collaboratzione cun su maistru nou e su traballu de bi dare cara in domo at mediare su problema in tempos lestros.

Su pipiu, non diat punnare a ammisturare sas duas limbas?

Càpitat. Ma prus de àteros pipios, isse at èssere cussente de sa natura arbitrària de sos sinniales linguìsticos. A su contràriu de tanta gente manna monolìngue, isse at a cumprèndere chi non b’at perunu ligàmene naturale, intre, pro nàrrere, su faeddu “ti” e sa cosa (sa domo), chi si diat podere giuliare fintzas “maison”, “house”, o fintzas “Haus”. Pro la segare in curtzu, su traballu chi isse at a faghere pro no ammisturare sas duas limbas, at a essere de agiudu mannu pro s’imparu de sas àteras limbas. A dinco bos subenent chistiones de custu tipu non timidas a nd’arresonare cun sos maistros de fìgios bostros.

At a tènnere dificultades cun su frantzesu?

Sos esàmenes istatales mustrant su contràriu. Sos resurtados de sos dischentes de sas iscolas Diwan sunt prus artos de sa mèdia.

At a tènnere dificultades de tratèngia cun àteros pipios monolìngues?

At a essere naturale pro isse a punnare de addobiare sos cumpàngios de iscola. At a essere fieru de ischire comente s’espressare in duas limbas, ma non s’at a creere diferente dae pipios de su bighinadu cun sos cales s’at a isvagare andende a abburgare o a iscola de mùsica.

Non nch’at a essere tropu brètone pro fìgiu meu?

Compidamus su totale pro una chida: 7 dies de 24 oras lis faghet 168 oras, de sas cales 70 oras sunt pro dormire, nde abarrant 98 oras. 26 de custas, cada chida, sunt in iscola (in brètone cun su frantzesu a livellu elementare). 72 de custas oras sunt cun sa famìllia e sos amigos, etc. (fatu fatu in frantzesu). E duncas su 25-30% de su tempus de ischidadu sunt in brètone.

Nois non faeddamus brètone. Amus a essere in gradu de sighire su pipiu in sas elementares?

S’esperièntzia mustrat chi emmo. In s’iscola b’at genitores chi bi sunt giai colados e nde podent faeddare. Sos maistros si podent cussigiare cun bois. B’at unu programma de tutoria (a bortaedie) in calicuna iscola. Preguntade su sòtziu de sos genitores de s’iscola. E si comente seis pedende a fìgiu bostru un’isfortzu pro imparare, nde devides faghere unu fintzas bois. Nd’at a balere sa pena e fìgiu bostru at a bidere s’apògiu prenu dae parte bostra pro s’issèberu chi ais fatu in s’iscola.

Ma comente traballat una grafia comuna pro su sardu? (2)

 

 

Robertu Bolognesi at postu unu commentu meu in su blog suo.

Lu torro a ponner inoghe in sa parte chi mi paret prus de importu:

In un’arrèsonu de facebook, Alessandro Marraccini, chi deo non connosco, at iscritu:

“In unas iscolas est cumintzada s’isperimentatzione de s’imparamentu de su sardu impreende comente istandard gràficu sa LSC. Is alunnos no ant tèntu problemas a lèghere in campidanesu su chi est iscritu cun is règulas de s’istandard. […]”

“Facciamo una prova, prima scrivo in LSC e poi scrivo la traslitterazione in grafia italiana di come lo pronuncio:

Ant pigadu una variedade tzentrale e dd’ant acontzada unu pagu. Bi sunt dae megiorare medas cosas ancora. S’obietivu est de tènnere una manera unica de iscrìere chi potzat èssere pronuntziada in medas maneras. Podet pàrrere difitzile ma in pagos minutos si cumprendet comente funtzionat e si impreat cun fatzilidade.

Anti pigau una variedadi centrali e d’anti acconciara unu pagu. ci funti de mellorai medas cosasa ancora. S’obietivu esti de tenni una manera unica de scriri chi potzara essi pronunciara in medas manerasa. Pori parri dificili ma in pagus minutusu si cumprendiri cumenti funzionara e si imperara cun facilidadi.“

[…]

Pro comprire, custa est sa manera comente lego deo custu testu in bitzichesu:

An picatu una varietate tzentrale e l’an acontzata unu pacu. Bi sono de metzorare metas cosasa ancora. S’obietivu er de tenner una manera unica de iscrìes chi potat èsses pronuntziata in metar manerasa. Pote parrer difitzile ma in pacor minutos si cumprenne comente vuntzionat e si imprea cun fatzilitate.

Un espèrimentu che a custu l’aia gia fatu in antis.  Bos lu torro a ponner inoghe suta:

Pigamus unu testu in inglesu istandard:

Please call Stella.  Ask her to
bring these things with her from
the store:  Six spoons of fresh
snow peas, five thick slabs of
blue cheese, and maybe a
snack for her brother Bob. We
also need a small plastic snake
and a big toy frog for the kids.
She can scoop these things into
three red bags, and we will go
meet her Wednesday at the
train station.

Inoghe podides ascurtare duos inglesos, de logos diferentes de Inghilterra, chi lu leghent:

St. Albans 

–

Leicester

–

Ite b’at de istranu? Sunt petzi duos inglesos chi leghent in inglesu. Antzias est probabile chi in pagos apant notadu diferèntzias. Inoghe suta bi sunt sas trascritziones fonèticas de sas duas leturas.

–

Como si ladint sas diferèntzias?

Bene, ma ite b’intrat su sardu?

Pigamus unu testu sardu in una grafia istandard:

Pro un’informàticu che a mie,
chistionare de istandard,
cunventziones e règulas est
cosa de onni die. Dae su
primu annu de s’universidade,
una de is cosas chi apo
imparadu pro prima est istada
ca un’istandard serbit pro si
cumprèndere, pro fàghere economia,
pro tènnere una calidade prus manna
in su traballu chi si faghet e
in ùrtimu pro si semplificare sa bida.

Como intendide comente lu podent lèghere duos sardos de logos diferentes:

Teulada                                                                               

–

Bitzi

.

Ite bos paret, traballat?

E tando nde resumo chi una grafia comuna si podet lèghere dae cabu de giosso finas a cabu de susu, ognunu cunforma su faeddu suo naturale. Est a narrer chi una norma iscrita, non destruit sos limbàgios naturales, ma antzias los amparat e los creschet in armonia tra issos.

Proade bois a lègher su testu cunforma su faeddu bostru e faghide·mi ischìre, o mandade·mi sas registratziones.

————————————————————————————————————————-

Pro cumprèndere mèngius sa teoria linguistica in palas de custa polìtica linguistica:

• http://bolognesu.wordpress.com/2011/05/11/formas-sutastantes/

• http://bolognesu.wordpress.com/2011/05/12/formas-sutastantes-2/

• http://bolognesu.wordpress.com/2011/05/12/formas-sutastantes-3/

• http://bolognesu.wordpress.com/2011/05/12/formas-sutastantes-4/

• http://bolognesu.wordpress.com/2012/10/19/ita-funt-is-formas-sutastantes/

Su testu, sas registraziones e sas trascritziones fonèticas de s’inglesu benint dae Weinberger, Steven. (2011). Speech Accent Archive. George Mason University. Retrieved from http://accent.gmu.edu.

Su testu in sardu benit dae Polìticas Linguìsticas in Progres – Cunventziones ortogràficas e de pronùntzia, iscritu e letu dae Massimeddu Cireddu – Responsàbile Comunicatzione ProgReS Casteddu.

Su letore bitzichesu so deo.

Chistione in Foresta ‘e Burgu

Fotografia tirada dae Juanne Carru – modellu Pretu Jorgi Banninu © 2012 Giovanni Carru http://www.giovannicarru.it

 

Don Remundu Matzu, curadu de Bono, si nch’est pesadu chitzo cuddu mangianu. L’aiat giuliadu su Piscamu de Othieri – cun una lìtera de pagas dies in antis – pro arresonare de chistiones pagu craras a pitzu de sas fainas de sa Crèsia. Moeit a caddu a puddiles a bia de sa Foresta de Burgu, pro sighire a bia de sa bidda de Itireddu e in fines a Othieri. In sa carrera iscura chi si nch’apiligat peri sos montes non si resessiat a annodare nen mancu su coddu dae ue si pesat su Casteddu de Burgu, a manu manca: «Un’àter’ora, e su sole nch’est giae artu» murmuteit intro de se, in antis de comintzare a paternostrare a buca serrada, unu pagu pro colare ora, unu pagu pro si nche catzare sa tzudda. A pustis de una mes’ora de Pater – in fines – li tocheit sas palas sa lughe de s’arbèschida dae Monte Gonare. Intro de se penseit: «E custa borta puru sa Madonna m’at amparadu: non si nch’est bidu manc’unu de sos brichis chi cundint sos montes de sa Costera». Postu de ànimu illestrigat su passu, cun su disìgiu de nch’esseret istadu dae S’Ecellèntzia Sua antis de mesudie.

A bia de sos càntaros de sas Enas Noas – cando sa picada mudat in logu paris  e non paris – unu nuscu potente de tabbacu l’intrat in nastulas. Non si nd’est trèmidu, ca ischiat chi non fiant malefaghentes. Cussu nuscu non si podiat confundere cun àteros: Tziu Bachis De Logu, artziende a bidda dae Mores, pipende.

«Salude, Don Remù, ite bi seis faghende a custas bandas gasi chitzanu?» giubilat Tziu Bachis a dinco lu bidet.

«Salude a bosté, Tziu Bachis, ghirende dae Mores? Deo so andende a Othieri, ca tèngio un’abboju cun S’Ecellèntzia Sua su Munsegnore» respondet Don Remundu.

«Ah, de acarare a Munsegnore tenides, da mi potzo figurare su proite. Prus chi pro un’arresonada, mi creo mi creo, chi at a esser pro su pagamentu de sa parte de sa Diòtzesi!» li tzirriat riende Tziu Bachis.

«E “parte” chi non ses! Sos fideles non donant nudda a sa Crèsia. Sas annadas sunt malas e dinari a Costera non nche nd’arribat! Petzi carchi ànima piedosa mi batut de in tantu in tantu una forma de casu o unu casigiolu. Ca si no, non dia ischire nen mancu comente mi disganare. Mala tempora currunt! Prus a prestu bosté, Tziu Bachis, ite bi seis trabichende in sas bassas? A ite bi seis faladu a Mores?».

Tziu Bachis si corfeddat sa pipa morta in su parmu de sa manu e collit su restu de sa chisina e de su tabbacu in su puntzu. Falat dae caddu e tzochende su pee a tempus in s’andala pruerosa narat:  «Negòssios! Don Matzu, petzi negòssios!»

«Eh, da los connosco sos negòssios tuos, da» narat riende su pride, e sighit: «Bosté est andende a Mores pro bandire sas ideas malaidas bostras. Libertade, ugualàntzia e fradellàntzia! Ma cale libertade, ma cale fradellàntzia? E no alleghemas posca de custa idea maca de s’ugualàntzia. Domine Deus non nos at fatu totus uguales! Semus uguales petzi in cara sua, in sa bida eterna, cun sos pecados nostros, sas tentassiones nostras e sas mancàntzias nostras! E no alleghemas posca de cudd’àteru issollòriu: sa partione de sos podèrios. Sa Podestade est una, falat dae Deus, e est donada a unu e a unu e bia. Cun sa benedissione de Sa Santidade Sua su Papa, est de intèndere. Gasi gandat su mundu, ca gasi debet andare! Lassa su mundu comente l’as connotu…».

Tziu Bachis, si carignat sa barba orammai  cana, si collit sa pipa intro de sa bèrtula e isborrochit in unu risu a iscacàrgios, che a semper, cando comintzat a s’anneare: «Ah, tando sos òmines non sunt uguales? Pròprius bois lu natzes, bois chi faeddades, a sos fideles bostros, de s’Evanghèliu? Sos òmines sunt uguales, custu est su beru, ca nemo podet detzìdere pro totucantos, tra s’àteru, pro s’interessu suo personale e de sos custrintos suos, a banda de bois de sa Crèsia Catòlica, est naturale. Su mundu at de furriare. E in prus, sa partione de sos podèrios, chi tantu bos dat anneu, est de fundamentu pro istransire s’arbìtriu de su potente contras a su malefadadu. De su ricu contras a su pòberu. Apo intregadu tota sa bida mea pro custos ideales. Sisse, beru est, derrutu so. Sa Revolutzione Frantzesa est morta. In Vienna aes cumandadu de torrare a s’anticu.  Ma datze cara, ca de una cosa nde so cumbintu: nemo podet torrare a palas cando sas ideas noas sunt orammai ispainadas. Seis petzi illusos, mischineddos de bois. Maghiàrgios dischentes chi punnant de torrare su Diaulu a intro de s’ampudda.
Ma nemo b’est mai resessidu. Su Papa bostru, s’austriacu Metternich e totus sos àteros, petzi illusos sunt. Da s’ant postu in sa trona de Frantza su Re Borbone. Ma sas ideas girant, si ispainant e non si podent firmare.»

«Ah, su bisu de sa Revolutzione Frantzesa. Sa revolutzione de bosàteros. Ma a ite est servida? B’at essidu petzi unu mare de sàmbene. E duncas, pròpiu bosté abòghinat? Bosté, pròpriu bosté, chi custas cosas las connoschides dae a curtzu. Fradile bostru, Juanne Maria est mortu pòberu, pro custos machines. E non lu podides nen mancu prangher in sa tumba, da chi l’ant interradu in unu fossu comunu in Parigi, che a unu remitanu. Ohi ohi Tziu Bachis! Si esseret istadu pagu pagu prus abistu. Si no aeret iscassadu dae tula cun custas ideas cando l’ant fatu Alternos. Ah, si esseret abbarradu in tinu, un’impèriu aiat poidu fraigare. E deo puru, su curadu de Bono, dia poder esser istadu su retore de una bidda de importu mannu. A su pòpolu tocat de lis dare sa possibbilidade de papare e de creer in carchi cosa. Sos deretos? Ma cale deretos, a si podet ischire? De sos deretos cussos non nde cumprendent una chibudda! Tocat a li dare firmesa in sa cosas, non dudas, a cussu chi bosté giuliat su Pòpulu. Sunt berbeghes gaddinosas chi tenent bisòngiu de duos canes pro las defensare dae sos lupos e de unu pastore de lis dare cara».

Tziu Bachis brinchende torra a caddu respondet: «No, non berbeghes de atèndere, ma de mùrghere e a bortas fintzas de masellare in sas gherras de bosàteros. In bon’ora segnor curadu de Bono, tzitade mancada!».

«In bon’ora, Tziu Bachis. Ammentade peroe chi est gasi chi andat su mundu e gasi at andare, fintzas tra mill’annos. Caru su meu revolutzionàriu mancadu!».

Contu buscadu in su blog Zeroconsesus

A Iscola de Democratzia.

Carcunu de bois s’est cumbintu chi sa democratzia siet a giogare cun sos pursanteddos colorados, sos microfonos lampantes e totu cussos emendemamentos curiosos chi s’agatant in sos parlamentos.

Ma su chi apo de bos nàrrer est prus importante. E cando aes a diventare prus sàbios m’aes a rengratziare.

Ite est sa democratzia?

Sa libertade de paraula!!!

Nosse, sa democratzia no est sa libertade de paràula, de assotziu e cosas de gai. Custas cosas si narant deretos tziviles.

Torrade a lèghere: D·E·R·E·T·O·S T·Z·I·V·I·L·E·S

Sos deretos tziviles bi podent istare fintzas in un’ordinamentu non democràticu, comente, pro nàrrere, un aristocratzia liberale, chi est unu logu ue ognunu podet nàrrere e fàghere cussu chi cheret, bastat chi sa persona sua contet unu nudda.

E dade cara chi non so nende chi un’aristocratzia liberale est mègius o peus de una democratzia, ma petzi chi est una cosa diferente. E est cosa de improtu primàrgiu a distìnghere sas cosas diferentes, ca si no unu si confundet e macari andat a s’istancu a leare sigaretas e nche ghirat cun una bustedda de democratzia.

Sa democratzia non sunt sigaretas, non sunt deretos tziviles, e mancari bos resurtet dificurtosu de credere, no sunt mancu sas eletziones.

Sa democratzia no est chi unu ti votat e adiosu, mai si torret a bìdere. Pro una cosa de goi diat bastare una monarchia eletiva: sa gente abbojat in sas pratza e eleghet pro acramu unu Re cun sa barba de bambaghe e su manteddu de superman, e posca si nche ghirat a domo sua a sighire a contare unu nudda.

E como, mantenide·bos, ca custa est manna a beru.

Sa democratzia non sunt nen mancu sos partidos.

Iscureddos chi seis,  sa mastra non l’at nadu mai in su telegiornale? Ca cussa no est una mastra de iscola, ma unu giornalista de sa televisione. Un’àtera die bos apo a contare sa paristòria de cugugeddu ruju e de su giornalista de sa televisione, ma in su mentras, leghide cun atentzione:

Sos partidos non sunt sa polìtica.

Sos partidos sunt ainas chi serbint a fàgher sa polìtica; sunt su mèdiu non s’iscopu. Sos partidos serbint a fagher giogare a sa polìtica totus sas creaduras de su mundu, fintzas cussos chi non tenent s’istùdiu de abogadu.

Ma tando, ite balla diat pòder èssere custa democratzia?

Iscriide:

Sa democratzia est, duos puntos, unu logu ue totus, e pro totus chergio nàrrer totus, sisse, fintzas Antoni e Maureddu, unu logu ue totus tenent sos deretos polìticos. Est a nàrrer, unu logu ue, chie bolet, si bolet e cando bolet, podet contare pagu pagu prus de nudda.

Duncas, dae como in susu, tocat de imparare a fagher a bonos, e non narrer prus tzertas paraulas malas comente “carriera polìtica” o “classe polìtica”. ca custas sunt cosas chi bi podent istare petzi in un’aristocratzia, chi est cussa forma de guvernu ue gente che a bois, a cust’ora, esseret istada in un’istalla a morigare letàmene pro su barone.

Ma pruscatotu bastat de ingiurgiare su prossimu nande·li chi faghet polìtica, bene andat?

Ca est un’atzione de burricos.

Si gente chi no est iscrita a unu partidu narat sa sua, mai nàrrere

“Oh sa mastra, mih chi cusse est faghende polìtica!”

Ca, embo, est faghende polìtica, e pòmpia unu pagu, est una cosa normale.

Iscriide:

FAGHER POLÌTICA IN DEMOCRATZIA EST COSA NORMALE.

Fatu?

Como torrade·lu a iscrìere chentu bortas in su cartolaru.

Faghimus milli, bà.

Ca b’at petzi una cosa peus de un’elite aristocràtica, e est un’elite de preugos ingrassados.

___________________________________________________________________

Arrèsonamentu buscadu banditende in Internet dae: In Coma è meglio

ANAS’in culu no’ nche pone

   

Fotos de Sergio Secci dae ULS Baronia de Susu

S’ANAS at cumandadu a sa comuna de Pasada de sprantare sos cartellos stradales in ue b’at scritu PASADA, ca

i cartelli posti sulle strade statali, recanti indicazioni non in italiano sono fuori norma

aggiunghende chi si diant poder scrìere sos nùmenes de sos logos in sardu ma

che il cartello venga sostituito con il toponimo del paese scritto su sfondo marrone, come per le indicazioni turistiche

Su sindigu de Pasada, Roberto Tola, at fatu schire chi sos cartellos ant a abbarrare ue e comente sunt, marcande su paragone de unu nùmene in sardu a unu nùmene turìsticu comente fatu de una gravidade manna.

Chie tenet dudas pro su pensu de sindigu Tola, si legat su su DPR n. 345 de su 2001, chi est unu decretu atuativu de sa lege n. 482 de su 1999, chi narat in s’articulu 9 comma 2, a pitzu de sa toponomastica:

Nel caso siano previsti segnali indicatori di località anche nella lingua ammessa a tutela, si applicano le normative del codice della strada, con pari dignità grafica delle due lingue.

Ca si nono nos at a tocare de faer comente in Britànnia.