Home > Scièntzia > Sa Mannària de s’Universu (parte I)

Sa Mannària de s’Universu (parte I)

Cantu est mannu s’Universu?

Est infinitu o at làcanas?

Non l’ischimus. Però carchi cosa l’ischimus.

Sos ómines ant semper osservatu sos chelos e ant semper chircatu de si figurare su chi bidiant in un arrejonu coerente. Est a nàrrer chi ontzi populu s’at fraicatu una cosmologia. Si puru tèssidas de religione e de mitologia, custas cosmologias anticas chircaiant de rispònnere a sas matessi dimannas chi sunt a sa base de sa cosmologia moderna. Nois oje usamus sa siéntzia e amus sas possibilidades tecnologicas de osservare s’Universu in tantas maneras diferentes. E custu nos dat unu giuamentu mannu a cufrontu de sos anticos, chi potiant pompiare solu a ocru nudu. Ponenne in pare osservatziones e istudios teoricos, resessimus a nne bocare a campu numeru de importu supra de s’Universu. Tocat de nàrrer chi bi mancant galu meta pro àere a una bisione intrea e coerente. Antzias, est prus su chi no ischimus, chi su chi ischimus.

Duncas, cantu est mannu custu Universu secunnu sas connoschéntzias de como? Su numeru de se non cheret nàrrere nudda, si non si cumprennet prima su chi b’at in palas, a su nessi unu pacu.

Sa prima cosa de ischire est chi s’Universu at un’orizonte naturale. Est a nàrrer chi lassanne de cantu podet èsser mannu un ipoteticu universu assolutu, est prus sàbiu de faeddare de  s’universu osservabile. Esistit una làcana a foras de sa cale non est possibile osservare (a su nessi cun sas ainas de como).  Sa càusa est simpre. Totu sas tecnologias, chi usamus pro osservare s’Universu, non fachent ateru petzi collire sa lughe chi arribat dae s’ispatziu profunnu. Semus faeddanne de totu sa lughe, non solu de sa chi bidimus cun sos ocros. Est a nàrrere totu sas frecuèntzias luminosas, dae su ràdio a sos rajos gamma. Calesisiat sa frecuèntzia, est iscuntrobatu chi sa lughe at una lestresa finita, e costante in s’ispatziu boidu. Si costumat a la cramare chin sa lítera c e balet belle e 300.000 km/s.  E tanno est làtinu de cumprènnere chi, in unu tempus finidu, sa lughe s’at a poter isparghere solu in unu tretu finitu.

Semper dae s’osservatzione e dae sa teoria, connoschimus cantu tempus at s’Universu. Dae canno est comintzatu, est a nàrrer dae su momentu de su Big-bang, finas a como, sunt colatos  13.7 miliardos de annos. Tanno s’óru de s’orizonte, est a nàrrer sa parte osservabile prus innedda dae nois,  nche est atesu cantepare su tretu chi est resessita a facher sa lughe. Ca prus caminu no at apitu tempus de nne fachere.

Custu tretu est uguale a 13,7 miliardos de annos-lughe, gai si narat. Ube s’annu-lughe est su tretu chi faghet sa lughe in un’annu de tempus, movènnesi semper a sa lestresa c.  Ma si non cumprennimus cantu est mannu custu numeru cumparatu chin mannàrias chi connoschimus, no amus fattu meta tretu. Pro paragone, ponimus de lu bòler mudare in chilometros:

1 annu-lughe = 9.461 miliardos de chilometros prus o mancu

13.7 miliardos de annos-lughe = 129.612.960.000.000.000.000.000 km

129 mitza miliardos de miliardos de chilometros prus o mancu.

Postu de gai, est un’ispropositu tantu mannu, chi sa mente umana non arribat a nne àere una figura. In su fitianu manitzamus numeros tropu minores e pro nne poter àere bisura de custu numeru. Tocat a lu cunfrontare chin mannàrias chinon si potent acatare in sa Terra. Cale est sa cosa prus manna chi potet osservare s’ocru? Pro fortuna in Sardigna amus unu chelu galu lìmpiu. Apenas unu lassat s’illuminatzione artifitziale, luego si parat in mesu de chelu una caminera in colore craru, chi lu rucrat dae una banna a s’atera. Sos Sardos l’ant cramata su Caminu de sa Patza (sa Via de sa Palla) ed su nùmene tecnicu est Via Lactea. Est una galàssia, un ogetu de sos chelos chin sa carena fatta dae miliardos de isteddos comente su Sole. Non resessimus a la bidere totu in una ocrata, ca bi semus intro e ne fachimus parte.  Ischimus chi at sa forma de una rota chin meda bratzos a ispirale ube istant sos isteddos. E nois semus piatzatos in unu de custos bratzos, movenne a inghìriu de unu tzentru fattu isse puru de isteddos e a forma de botza.

Sa nostra Galàssia at unu raju de 50.000 annos-lughe, duncas est meda minore a cunfrontu de s’Universu. Una galassia chi resessimus a bidere intrea, finas a ocru, est  Andromeda. Chi est sa prus bichina a nois, posta a 2.5 miliones de annos-lughe. S’ogetu prus atesu chi s’est osservatu, finas a como, est una galàssia a 13.2 miliardos de annos-lughe. Cheret nàrrer chi sa lughe sua est partida “apenas” 500 miliones de annos a pustis de su Big-bang. Ca sa cosa curiosa est chi, cantu prus a innedda osservas, tantu prus se torranne in secus in su tempus. E tanno sa lughe de Andromeda, sa chi potimus bidere a ocru chin s’iscuru, est movita 2.5 miliones de annos a como. Canno fiat cumparinne su genere Homo, ma de su Homo Sapiens non b’aiat galu ormina.

E s’atera cosa curiosa est chi custa mannària s’Universu, custu numeru bete mannu est irbagliatu. Ca s’Universu est galu prus mannu de goi.  Pro ischire proite, tocat de lèghere sa II parte de custu arréjonu.

  1. 11/11/2010 at 6:29 pm

    Cumplimentos! Chie ses?

  2. fp40
    14/11/2010 at 10:46 am

    Sulute Roberto, beneènnitu.

    Vitzichesu, de Goreai, laureatu in fìsica, so istudianne in Inghilterra pro su PhD in astrofìsica.

    Custu blog l’aìapo in conca dae meta. A mi dare sa mòvita sunt istatos su blog tuo e sos ateros in sardu (ZFP, pro esempiu), e s’artìculu de Eco. Est sa prestichedda mea de annanghere a cudda famosa massa crìtica.

    Cunsitzos e crìticas sunt totu aggradeschitos.

  3. 21/11/2010 at 7:19 pm

    Solu como apo bidu ca m’as respustu! Ma apo bidu s’ateru post puru e t’apo postu in FB. Como apo agatadu sa manera de cumpartzire is post tuos. Bellu!

  4. 21/11/2010 at 8:28 pm

    Salude Fabritziu,

    mi diat a pràghere a cumpartzire sos artìculos tuos fintzas in su blog http://doshefreesaw.blogspot.com/ . Unu blog de sièntzia e tecnologia totu in sardu.

    Cumplimentos mannos,

    M.

    • fp40
      21/11/2010 at 10:36 pm

      Benennitu Massimeddu. So usande su traballu bostru pro Ubuntu, cumplimentos abberu! Faghet piaghere a mie, si pones su chi t’aggradat in su blog tuo. Bellu su titulu, ispero chi non siant tropu a tostu sos ovos meos 🙂

      Non so espertu de licèntzias, ma apo bistu chi tue usas sa http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ chi andat bene a mie puru.

      F.

  5. 22/11/2010 at 11:01 am

    Gràtzias,

    apo acontzadu unu pagu sa grafia pro èssere prus “comuna” 😉

    Dd’agatas inoghe: http://doshefreesaw.blogspot.com/2010/11/sa-mannaria-de-suniversu-parte-i.html

    • fp40
      22/11/2010 at 12:30 pm

      Gratzias a tie. Iscusa si non b’apo pessadu a ti dimandare. Ispero chi non t’apat datu tropu arranzu e chi bi siant cherfidos solu pagos acontzos. Pro s’atera via, si as a chèrrer pigare ateru, ti do sa versione in grafia comuna. Àntzias so pessande de la usare dae deretu inoghe, nessi est prus fatzile pro totu.

      F.

  1. 17/11/2010 at 12:56 pm
  2. 28/11/2010 at 4:57 pm

Leave a reply to robertobolognesi Cancel reply